Kultura Ilire

Një vend të rëndësishëm në lëvizjen kulturore të viteve të Lidhjes së Prizrenit zë letërsia popullore dhe artistike shqip.
Në letërsinë popullore një zhvillim shumë të begatshëm pati epika historike. Në qershor të vitit 1878, në ditët e themelimit të Lidhjes së Prizrenit, u botua në Aleksandri të Egjiptit vepra madhore e Thimi Mitkos “Bëleta shqiptare”, në të cilën qenë përfshirë mjaft këngë popullore historike të krijuara gjatë dhjetëvjeçarëve të mëparshëm nga poetët anonimë të krahinave të ndryshme të Shqipërisë. Në hullinë e këtyre këngëve eci edhe vepritmaria popullore e viteve të Lidhjes së Prizrenit. Si më parë, edhe tani ajo pati për qëllim të përjetësonte në vargje ngjarjet tronditëse historike dhe të frymëzonte brezat e rinj për betejat e ardhshme. Por poezia popullore historike e kësaj periudhe dallohet nga ajo e dhjetëvjeçarëve të mëparshëm për frymën e saj më të theksuar kombëtare. Uniteti kombëtar i shqiptarëve që krijoi Lidhja e Prizrenit në fushën politike, u pasqyrua kështu edhe në krijimtarinë popullore historike.
Sipas traditës, rapsodët popullorë krijimet e tyre letrare më monumentale ua kushtuan ngjarjeve historike më të shënuara. Në qerthullin e këtyre ngjarjeve tani nuk hynë vetëm momentet dramatike madhore, siç ishin përpjekjet e armatosura me armiqtë e tyre, por edhe momentet politike kulmore. Kështu, krahas këngëve epike që iu kushtuan luftës për mbrojtjen e Lëkurësit e të Gjashtës, të Plavës e të Gucisë, të Hotit e të Grudës, të Kelmendit e të Ulqinit, të Slivovës e të Shtimjes, u thurën gjithashtu këngë historike për kuvendet e Prizrenit e të Gjirokastrës, të Gjakovës e të Frashërit, të Shkodrës e të Dibrës, madje edhe për forume të tilla ndërkombëtare, siç ishte Kongresi i Berlinit. Po ashtu, tani poetët anonimë u ngritën monumente në vargje jo vetëm kryetrimave që u shquan në fushën e luftës, si Mic Sokoli, Ali Ibra, Isuf Sokoli, Col Delia, Çel Shabani ose Sef Kosharja, por edhe ideologëve ose udhëheqësve politikë të Lidhjes së Prizrenit, siç ishin Abdyl Frashëri, Sulejman Vokshi, Ali pashë Gucia, Haxhi Ymeri (Ymer Prizreni) etj.
Të gjitha këngët popullore historike të këtyre viteve kanë karakter epik ose retorik. Pavarësisht se janë thurur nga rapsodë të viseve të ndryshme dhe në mënyrë të pavarur nga njëra-tjetra, ato bashkohen qoftë nga boshti tematik, qoftë nga frymëzimi atdhetar. Nëpërmjet vargjeve të tyre të pasura me figura dhe shprehje poetike, autorët anonimë himnizojnë drejtpërdrejt ose tërthorazi luftën atdhetare të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Në të njëjtën kohë ata stigmatizojnë herë me tallje, herë me sarkazëm armiqtë, kryesisht “shtatë krajlat” (gjashtë Fuqitë e Mëdha së bashku me Perandorinë Osmane), rreshtimi i të cilëve kundër Shqipërisë shkaktonte te shqiptarët jo frikë, por krenari.
Krenaria kombëtare, e lidhur ngushtë me besimin për të ardhmen, mbizotëron pothuajse në të gjitha këngët popullore historike të kësaj periudhe. Shqiptarët janë krenarë, sepse asnjëherë nuk i kanë lëshuar armët kundër sundimtarit osman: “Se Shqipnia e ka pas adet / Nga një pashë me mbyt për vjet!”, thuhet në një këngë popullore të këtyre viteve. Sef Kosharja nuk e ndien veten të turpëruar, si dikur kreshnikët mesjetarë, kur mareshali osman Dervish Pasha e dënoi me varje në majën e një lisi. Përkundrazi, ai është krenar se vdes për atdhe (“Po hije m’ka mue, o djemt’e mi / Se kam lanë shpirtin për Shqipni”). Në një këngë tjetër popullore, Dervish Pasha, pasi e shtyp Lidhjen e Prizrenit pyet: Ku ndodhet Sulejman Vokshi, që nuk po e kap dot? Ku u zhduk populli që shkon pas tij? Dhe rapsodi përgjigjet: Janë atje lart në bjeshkë, atje ku zbardhin retë dhe së shpejti do të takohen përsëri me të (“N’ato bjeshkë, te retë e bardha / Q’atje nelt, ku zbardhin ret’/ Kjoft kysmet do’i shihsh opet!”). As Abdyl Frashëri nuk e ndien veten të mundur ose të turpëruar kur kalonte përmes Manastirit i lidhur me hekura dhe i shoqëruar nga xhandarët osmanë, të cilët po e çonin në burgun e Prizrenit. Përkundrazi, këndon rapsodi popullor, “emiri i Shqipërisë” (“udhëheqësi” i Shqipërisë) iu drejtua me krenari e me optimizëm një konsulli të huaj, i cili qeshi me ironi kur e pa të lidhur me pranga: “Ne e mbollëm këtë farë / Po të tjerë shqiptarë / Do ta korrin më të mbarë!”.
Edhe letërsia artistike e këtyre viteve u dallua për karakterin më të theksuar kombëtar luftarak, për lidhjen e ngushtë me detyrat politike, për rolin më të fuqishëm edukativ atdhetar dhe për vëllimin më të pasur të krijimeve letrare.
Vrulli i lëvizjes atdhetare që shpërtheu gjatë viteve të Lidhjes së Prizrenit tërhoqi në fushën e letërsisë mjaft pena të reja, por shumica e krijimeve të tyre letrare mbetën të pabotuara. Përveç “Alfabetares” dhe “Kanonizmës” së Shoqërisë së Stambollit, të cilat ishin një përjashtim, Porta e Lartë nuk lejoi asnjë shkrim tjetër shqip që të botohej në Perandorinë Osmane. Por edhe jashtë kufijve të saj mundësitë e botimit ishin të kufizuara. Vetëm pak shkrime shqipe arritën të botoheshin në ndonjë organ periodik të jashtëm, siç ishte gazeta “I foni tis Alvanias” që dilte në Athinë, ose revista “Iris”, që shtypej në Bukuresht. Për të siguruar një përhapje më të gjerë në rradhët e bashkatdhetarëve, disa krijime letrare shqipe, siç ishte poema “Mori Shqypni” e Pashko Vasës dhe himni me titull “Marsejeza” i Thimi Mitkos, u botuan në fletë qarkulluese dhe u shpërndanë në atdhe me anën e veprimtarëve të Lidhjes së Prizrenit. Pati gjithashtu krijime letrare, të cilat u shpërndanë në dorëshkrim midis bashkatdhetarëve. Kështu ndodhi, për shembull, me poemën “Shqipëria”, të shkruar nga Naim Frashëri.
Lëvizja letrare shqipe u zhvillua kryesisht në gjininë e poezisë luftarake. Kjo u lidh me detyrat politike e kulturore më të ngutshme që shtroheshin para lëvizjes kombëtare në përgjithësi dhe Lidhjes së Prizrenit në veçanti. Si rrjedhim, tematika e rrahur prej saj ishte po ajo që trajtoi edhe letërsia politike e atyre viteve. Në çdo poezi spikat thirrja për bashkimin e shqiptarëve si një trup i vetëm pavarësisht nga dallimet fetare. Të gjithë autorët e tyre dënojnë armiqtë e atdheut - Perandorinë Osmane, Fuqitë e Mëdha, monarkitë ballkanike dhe institucionet klerikale. Të gjithë lëshojnë kushtrimin për të rrëmbyer armët jo vetëm për të fituar lirinë e Shqipërisë, por edhe për të mbrojtur tërësinë e saj tokësore. Në të njëjtën kohë ata ftojnë bashkatdhetarët e tyre për të shkruar gjuhën amtare, lëvrimin e së cilës e vlerësonin si një armë të fuqishme jo vetëm për përparimin e vendit, por edhe për thellimin e lëvizjes atdhetare.
Krijimi letrar më i frymëzuar i viteve të Lidhjes së Prizrenit dhe në të njëjtën kohë një nga poezitë më përfaqësuese të mbarë Rilindjes Kombëtare është poema “Mori Shqypni” e Pashko Vasës. Me një pasuri figurash poetike, me një patos romantik atdhetar dhe me një gjuhë të rrjedhshme, autori synon të ngrejë peshë zemrat e bashkatdhetarëve në luftë për lirinë e atdheut. Ai e fillon poemën e vet duke kundërvënë mjerimin e atëhershëm të Shqipërisë me madhështinë e saj të dikurshme. Shqipëria, këndon poeti, dikur zonjë e nderuar, nënë trimash të dëgjuar, të cilët në të kaluarën i kallnin tmerrin armikut, tani ishte e shtrirë përdhe si një lis i lartë, gjithkush e shkelte me këmbë trupin e saj dhe askush nuk e thoshte një fjalë të ëmbël për të. Pse ndodhte kjo? Kjo ndodhte, theksonte autori, jo se shqiptarët e kishin humbur trimërinë dhe atdhedashurinë e dikurshme, por se ishin të përçarë nga institucionet fetare, se ishin të ndarë nga krerët në njëqind “çeta” dhe, si rrjedhim, në vend që të bashkoheshin kundër armiqve, luftonin kundër njëri-tjetrit. Pas tablosë dramatike, fillon shpërthimi epik i poetit atdhetar, i cili i fton shqiptarët të lënë mënjanë fetë, të bashkohen të gjithë si vëllezër, të lidhen të gjithë në një besë, të rrëmbejnë të gjithë armët dhe “Para se të humbasë kështu Shqipnia / Me pushkë në dorë le të vdesë trimnia”. Poema arrin pikën e vet kulmore kur autori lëshon thirrjen për të mbrojtur me çdo kusht tokën shqiptare: “Asht toka jonë, t’parët na e kanë lanë / Kush mos e preki! Të vdesim të tanë! / Të vdesim si burrat qi diqen motit”.
Këtë kalim nga nota heroike për të kalurën në gjëmën elegjiake për të tashmen, e përdorën edhe autorë të tjerë të këtyre viteve, si Thimi Mitkoja, Naim Frashëri dhe Nikolla Çako, pasi u jepte dorë që të ndiznin me patos atdhetar zemrat e bashkatdhetarëve në luftën për çështjen e madhe të Shqipërisë.
Të gjithë krijuesit letrarë të periudhës së Lidhjes së Prizrenit janë krenarë për të kaluarën e shqiptarëve, e cila zë fill me pellazgët parahistorikë, ata krenohen për figurat e mëdha që kanë hyrë në historinë e njerëzimit, si Aleksandri i Maqedonisë, Pirroja i Epirit, sidomos Skënderbeu (që, siç theksonte Naim Frashëri, i dha “dërmën” Perandorisë Turke) ose Marko Boçari (që, siç shprehej Nikolla Çako, fitoi kundër “skllavërisë” osmane). Nëpërmjet këtyre evokimeve ata i përgjigjeshin në të njëjtën kohë atij opinioni konservator evropian, që e paraqiste kombin shqiptar si një popull pa histori. Madje, si poetë, ata reagonin më me pasion sesa si prozatorë, duke arritur deri në atë shkallë sa lashtësinë e Shqipërisë dhe të shqiptarëve nuk e shprehnin me argumente historike, por me hiperbola letrare (për Naimin Shqipëria ka qenë gjallë që kur u krijua bota, për Mitkon shqiptarët kanë lindur para se të formohej hëna).
Ashtu si Pashko Vasa, edhe poetët e tjerë e përshkruajnë gjendjen e Shqipërisë së atyre viteve me ngjyrat më të errëta. Ata kanë pika takimi edhe kur trajtojnë detyrat që shtroheshin para vendit. Ç’na duhet trimëria, theksonte Naimi, në qoftë se prej saj nuk fiton gjë Shqipëria? Madje, vijonte ai, sot Shqipëria ka nevojë jo vetëm për trimërinë e bijve të saj, por edhe për diturinë e tyre e në mënyrë të veçantë për lëvrimin e gjuhës amtare. Në një thirrje të vargëzuar Thimi Mitkoja u kujtonte bashkatdhetarëve se për të shpëtuar nga sundimi i huaj dhe për ta ndritur kombin e tyre, duhej të luftonin për tri çështje: për lirinë, për vetëligjësinë (autonominë) dhe për shkrimin e gjuhës shqipe, përveç detyrës që ishte në rend të ditës - mbrojtja e trojeve shqiptare. Madje, të pushtuar nga patosi atdhetar, shpeshherë ata shkuan më larg se kërkesat që përmbante programi politik i Lidhjes së Prizrenit. Në shumicën e rasteve ata u bënë thirrje vëllezërve të tyre jo aq për “vetëligjësi”, sesa për “zbimin e Turqisë” dhe “lirinë e Shqipërisë”, si në kohën e Skënderbeut.
Karakteristikë tjetër e përbashkët e poetëve të këtyre viteve ishte optimizmi për të ardhmen e atdheut. Ashtu si në shkrimet politike, edhe në krijimet letrare autorët ishin të bindur se, me djem trima si ata që luftuan në Guci dhe me udhëheqës të ndritur si Abdyl Frashëri me shokë, Shqipëria e robëruar dhe e prapambetur do ta fitonte një ditë lirinë e humbur e do të hynte shpejt në rrugën e qytetërimit. Në një poezi greqisht, një poet anomin e shprehte optimizmin e vet për luftën e mëtejshme të shqiptarëve me këto katër vargje: “Sa kohë jetojnë bijtë e Gjergjit të Madh / në Shqipëri, / Sa kohë që ata kanë moshën rinore / dhe shquhen për trimëri, / Sapo të vijë pranvera dhe tërfili / të mbijë përsëri, / Karejfili? i shqiptarit do të ushtojë / prapë për liri!”.

Kultura e ilirëve karakterizohet për lashtësinë e traditave të saj dhe për veçoritë etnike që ka. Ajo arriti lulëzimin e parë të saj gjatë shek. VIII-V p.K., kur një sërë objektesh morën forma të përkthyera, tipike ilire, me një art dekorativ të formuar, që e dallon atë nga popujt fqinjë. Kjo kulturë u formua në sajë të marrëdhënieve ekonomike e politike ndërkrahinore ilire, në kushtet e fuqizimit të artizanatit vendës dhe të këmbimeve tregtare e kulturore me popujt fqinjë. Në bazën e kulturës ilire qëndron niveli i lartë i punimit të qeramikës dhe veçanërisht i punimit të objekteve prej argjendi e prej ari, veçanërisht në Dardani. Ilirët përdornin forma të ndryshme enësh tryeze, enë për mbajtjen e ruajtjen e ushqimeve dhe enë rituale. Karakteristike për ilirët janë enët me dy vegla të ngritura lart mbi buzë, që përdoreshin për të pirë. Objektet metalike më të shumta ishin ato që përdorëshin për veshjen dhe zbukurimin e trupit, të punuara prej hekuri, bronzi, argjendi e më rrallë prej ari. Me shumicë punoheshin armët e sulmit e të mbrojtjes, kryesisht prej hekuri. Ndër to ka forma që janë tipike ilire, siç janë hanxhari me kurriz të përkulur dhe përkrenarja ilire. Po kështu të ndryshme janë edhe veglat e punës prej hekuri. Gjatë shek. V-II p.K. kultura ilire arriti një nivel të ri lulëzimi, me zhvillimin e kulturës qytetare. Karakteristikë dhe meritë e ilirëve është se ata nuk qëndruan të izoluar vetëm me kulturën e tyre tradicionale, por ditën të huazonin çdo gjë përparimtare, bashkëkohore, si në ekonomi, në organizimin politik, ahtu edhe në fushën kulturore. Zhvillimi i kulturës qytetare u shoqërua me përhapjen e ndikimit helen në Iliri, ashtu si në të gjithë Mesdheun. Një sëre qendrash prehistorike u kthyen në qytete dhe përkrah tyre lindën shumë qytete të reja. Këto qytete ishin të rrethuara me mure të fuqishme mbrojtëse, të pajisura me porta e kulla të shumta. Arkitektura qytetare ilire u ngrit sipas shembullit të qyteteve bashkëkohore të Greqisë, që në ate kohë u përhap në gjithë pellgun e Mesdheut. Banesat një-e dykatëshe ishin të ngritura me gur të punuar, me panimetri të njëjtë me banesat helene. Qytetet u pajisën me teatro, tempuj, stadiume e gjimnate. Vetëm teatri i Bylisit, i ngritur në shek.III p.K., zinte 9000 shikues. Pjesë e jetës së kulturuar ishin edhe shëtitoret e portikët ku njerëzit, veçanërisht aristrokraciam, duke shëtitur, zhvillonin biseda shoqërore, filozofike e politike. Në këto vende, gjatë shëtitjes, jepeshin edhe mësime. Monumente të këtilla kulturore janë zbuluar në gërmimet erkeologjike në Bylis e në Nikaja të Fierit si dhe në Dimal (në rrethin e Beratit). Në Bylis, pranë teatrit ishte ndërtuar stadiumi, gjimnazi dhe shëtitorja. Një teatër është zbuluar në Nikaja, kurse në Amantie (Plloça e Vlorës) është zbuluar një stadium. Krahas teatrit, muzikës dhe gjimnastikës, u zhvillua edhe letërsia. Edhe pse nuk kemi tzë trashëguara vepra të këtilla, kjo nënkuptohet nga vetë niveli kulturor i qyteteve ilire. Siç mësojmë nga historiani grek Plutarku, Pirroja i Epirit shkroi libra për artin ushtarak. Rritja e tregtisë me qendrat helene bëri që të përlqeheshin objektet e prodhuara prej atyre, dhe kjo e detyroi artizanatin ilir t'u përshtatej kërkesave të tregut dhe të prodhonte kryesisht objekte me forma helene. Megjithatë, traditat ilire në artizanat u ruajtën në shumë krahina ilire, sidomos në punishet dardane. Përhapje të gjerë mori gjuha greke, e cila përdorej si gjuhë tregtare dhe zyrtare. Megjithëse ilirët, ashtu si shumë popuj të tjerë evropianë, nuk kanë lënë të shkruar gjuhën e tyre, gjuha ilire mbeti e gjallë. Për këtë dëshmojnë mbishkrimet e zbuluara, të cilat japin rreth 1000 fjalë ilire, të shkruara me alfabetin grek ose latin. Këto fjalë paraqesin emra ilirë të njerëzve, të fiseve, të perëndive, të lumenjve, të qyteteve etj. Gjuha ilire është gjuhë indo- evropiane dhe ka elemente të përbashkëta me trakishten. Si degë e ilirishtes njihet mesapishtja e shkruar e Italisë së Jugut. Nga kjo gjuhë janë ruajtur400 mbishkrime të shkruara me një alfabet të veçantë. Për një jetë të kulturuar të ilirëve dëshmojnë edhe shkrimtarët e jashtëm grekë, sipas të cilëve ilirët bënin një jetë shumë të hijshme, e donin jetën shoqërore dhe ishin shumë të drejtë e mikpritës.

Shënim: Ky material është marrë nga libri i hartuar nën drejtimin e Institutit të Historisë të Akademisë së Shkencave të Republikës së Shqipërisë!
Miratuar nga Këshilli Kombëtar i Historisë pranë Ministrisë së Arsimit!

6 mijë kalorësit ilirë në Pakistan
****************************
Hundëza dhe hundëzakët jetëgjatë, pasardhës të ilirëve nga studimi i
arvanirtasit Aristidh Kola deri në fokusin e studiuesve të huaj
6 mijë kalorësit ilirë në Pakistan
Historia e pakistanezëve me origjinë shqiptare. Si mbijetuan e
ruajtën traditat
Saimir Lolja/as.prof.dr. P.Eng
************************
Paraardhësit tanë ilirët janë shpërndarë gjithandej. Pas betejave pa
lavdi të prijësve të tyre, ata endeshin në kërkim të një atdheu të
dytë, larg nënshtrimit dhe shfrytëzimit. Në librin "Arvanitasit",
historiani i madh me prejardhje shqiptare, Aristidh Kola, dëshmon një
nga qindra histori të vendosjes së ilirëve në një shtet larg Ilirisë.
Po ashtu, edhe një skenarist, i quajtur Hilton, xhiroi një fis në
Pakistanin e largët. Vendi ku ishin vendosur këta njerëz quhej
Hundëz. Hundëzakët një fis më prejardhje ilire tashmë edhe sot e
kësaj dite me tradita, gjuhë dhe zakone të ndryshme është vendosur në
Kafiristan, në pjesën e Pakistanit, aty ku e kanë kufirin e
përbashkët Afganistani, Pakistani, Kina e Taxhikistani. Historia e
hulumtuar deri më sot tregon se këta janë pasardhësit e 6000
luftëtarëve ilirë të larguar nga shteti i tyre pas vrasjes së mbretit
Kliti, nga Aleksandri i Madh. Karakteristikat e banorëve të Hundëzës
janë të ndryshme nga ato të pakistanezëve, ata jetojnë gjatë, janë
shtatlartë dhe kanë flokë gështenjë, bëjnë dhe pijnë verë si askush
tjetër nga zonat dhe rajoni ku jetojnë. Flasin një gjuhë të veçantë,
e cila nuk shkruhet.
Shkrimi për Hundëzën po e fillojmë me një pjesë të marrë nga libri i
Aristidh P. Kolës, "Arvanitasit dhe prejardhja e grekërve", Sh.B. 55,
Tiranë, 2002, ku shkruhet: "Rreth 6 mijë ushtarë ilirë, pas vrasjes
së Klitit nga Aleksandri i Madh, e veçuan pozicionin e tyre prej tij
dhe u endën nëpër Braktane, derisa përfunduan në Kafiristanin e
sotëm, midis Afganistanit dhe Pakistanit verior.
Përpara pak vjetësh, skenaristi Xhejms Hilton xhiroi një dokumentar
të titulluar "Horizonte të humbura" (Lost Horizons). Banorët e asaj
zone janë të gjatë, të bardhë, me flokë gështenjë dhe jetojnë shumë
vjet. Lugina ku jetojnë quhet në ditët e sotme Hundëza (Hundë e
vogël) dhe me të vertëte kjo fushë mbyllet me një hundëz midis dy
maleve që e rrethojnë. Një tjetër vendndodhje moçalore quhet Balta.
Dialekti i tyre quhet Burrusheski, që do të thotë gjuhë e burrave.
Reaguan ndaj futjes me detyrim të fesë myslimane dhe megjithatë edhe
sot bëjnë dhe pijnë (në kundërshtim nga të gjithë banorët e atjeshëm)
verë e madje të përzierë me ujë, siç bënin të lashtët. Shumë zakone
dhe tradita të tyre dëshmojnë prejardhjen iliro-helene të tyre; këtë
e dëshmon edhe Ernesto Skura në shkrimin e tij, "Ilirët në
Afganistan" në gazetën "Lidhja" të Antonio Bellushit, maj 1983.
Kërkimi në bibloteka dhe internet nxori shumë të dhëna, sqarime,
studime, receta shëndeti dhe botime për Hundëzën dhe gjuhën
Burushaski, gjuhën e burrave, e cila është një gjuhë e pashkruar.
Tani Kafiristanin e quajnë Nuristan, pasi thuhet që banorët kanë
pranuar fenë myslimane. Vendndodhja e Kafiristanit është aty ku piqen
Afganistani, Pakistani, Kina e Taxhikistani dhe Hundëza ndodhet në
pjesën e Pakistanit. Nga një shkrim në internet shpjegohet pse ai
rajon është quajtur Kafiristan. Shpjegimi vjen nga fjala Qafiristan,
që do të thotë vendi i qafirëve ose ndryshe, vendi i të pafeve sipas
myslimanizmit. Tani Kafiristanin e quajnë Nuristan (vendi i dritës),
pasi thuhet që banorët kanë pranuar fenë myslimane. Hundëzakët janë
shumë të ndryshëm në krahasim me pakistanezët me lëkurë të errët apo
me afganistanasit, taxhikistanasit e kinezët. Hundëzakët janë të
bardhë dhe me mollëza të kuqe. Shumica e 50 mijë hundëzakëve kanë sy
blu, të gjelbër ose bojë hiri dhe flokë që kalojnë nga e verdha e
misrit tek e zeza e korbit. Disa fëmijë kanë edhe flokë të kuq. Lart
në male është një fis i madh që quhet KALASH dhe ngjashmëria e tyre
me paraardhësit evropianë të lë me gojë hapur. Perënditë e Kalasheve
kryesohen nga perëndia Di-Zau (Diell-Zeus). Kalashët skalisin në
portat e tyre edhe një gjë që shpreh origjinën e tyre të lashtë ilire
dhe lidhjen e tyre me Aleksandrin e Madh: dy brirë dhije (edhe
Skënderbeu dy brirë dhije kishte në përkrenare). Një lule të egër me
ngjyrë të verdhë, që fëmijët e mbledhin në mal apo fushë e quajnë
BISHA. Një libër gjuhësor i hollësishëm për rajonin e Hundëzës është
botuar nga prof. Etienne Tiffou, "Hunza Proverbs", University of
Calgary Press, Calgary, 1993. Nga ky libër tregohet se hundëzakët
përdorin shprehjet apo fjalët e mëposhtme: I bukur si yll (gjinia
mashkullore); E bukur si Hëna (gjinia femërore); Foljet kam dhe baj
në zgjedhimet e tyre të ndryshme, si psh., e kam ba; Dhelpra e quan
të tharët rrushin kur nuk e arrin; zor (vështirë); Shtrij kambët sa
ke jorganin; BUE (buejt e arës); Ku damë na zer besa; Sheja si ka ra
e ka da; IN (nj_); BAR; Agon, a ke ni (po agon, e ndjen); bubullima;
Çila (hapa); kurban; beson; hunda; ballkon etj. Ndërsa të dhënat e
mëposhtme janë nxjerrë nga libri i dr.Jay Milton Hoffman "Hunza:
Fifteen secrets of the healthiest and oldest living people",
Professional Press Publishing Assoc, 5th Ed., Valley Center, 1985.
Titulli i këtij libri në shqip është: "Hunza: Pesëmbëdhjetë të
fshehtat e njerëzve më të shëndetshëm dhe më të vjetër që jetojnë".

Hundëza, vendi i vendosjes së ilirëve
**********************
Pllaja e Hundëzës është 2300-2700 metra mbi nivelin e detit dhe tërë
lugina rrethohet nga male me lartësi 6000-7500 metra mbi nivelin e
detit. Edhe pse vendi është malor, ai është shumë pjellor në
prodhimin e zarzavateve, frutave e drithërave të ndryshme, si për
shembull: patate, bizele, kastraveca, grurë, misër, elb, kajsi,
dardhë, mollë, pjeshka, kumbulla, fiq, qershi, rrush, shalqi etj.
Banorët janë bujq (ar-bërës) të shkëlqyer dhe kanë krijuar një sistem
mahnitës e madhështor taracash dhe vaditjeje për to. Kanalet kullues,
që lidhin dhe ushqejnë taracat me ujë quhen KULLSE. Një mal ngjitur
me luginën është i mbuluar me akullnaja, të cilat rrëshqasin me
kalimin e kohës; ky mal quhet RAKAPOSHI (Ra kah poshtë). Banorët
jetojnë në harmoni të plotë, kanë shëndet shumë të mirë dhe rrojnë
gjatë. Banorët e Hundëzës janë të gjatë, racë e bardhë dhe me flokë
ngjyrë gështenjë. Banorët e Hundëzës rrojnë 100-140 vjeç dhe nuk
njohin ndonjë sëmundje, çfardolloj qoftë. Njerëzit janë shumë
mikpritës dhe ndihmues të njëri tjetrit. Nuk ekziston ndonjë lloj
krimi në Hunza. Një djalë i lindur ushqehet me gji për tre vjet,
kurse një vajzë për dy vjet dhe gjatë kësaj periudhe burri dhe gruaja
nuk kanë marrëdhënie. Në Hunzë nuk ka ndarje të çifteve martesore.

Hundëzakët, tradita të njëjta me shqiptarët e lashtë
***********************************
Banorët pëlqehen të quhen Hundëzakë (Hunzakuts), e cila tingëllon
saktë sipas shqipes. Vallet e hundëzakëve shoqërohen nga daullet,
fyejt apo pipëzat dhe valltarët kërcejnë të kapur dorë më dorë në
formë rrethi. Një valle popullore e rëndësishme është Vallja e
Shpatave, që kërcehet vetëm nga burrat dhe valltarët vishen me rrobe
me ngjyra të quajtura KAMARBUNDE. Veçan shtohet se për Vallen e
spikatur Shqiptare të Shpatave gjendet një pikturë madhështore në
Vjenë e punuar nga një piktor i famshëm austriak. Në raste festimesh,
më të vjetrit veshin pelerina l*** të qëndisura, të quajtura Çuka.
Kryetari i Hunzës e ka titullin "I MIRI" (The Mir). Në tetor bëhet
festa e verës (pijes alkoolike). Gratë nuk janë të mbuluara me perçe.
Festa më e rëndësishme është festimi i Vitit të Ri diellor (ashtu si
pellazgët, arbëreshët) që festohet më 21 mars. Ky festim quhet NA
UROSH dhe dita e parë e vitit të ri bie më 21 mars. Në një ditë të
vetme të dhjetorit organizohen të gjitha martesat e vitit.

Zakonet shqiptare
******************
Burrat veshin pantallona të bardha që i quajnë SHALVARE (shal–varë),
ndërsa gratë bluzën e tyre e quajnë KAMISHE.
Banorët tregojnë histori
se si ata janë ngulmuar aty që nga koha e Aleksandrit të Madh. Nuk ka
insekte, përveç mizës së zakonshme. Derri nuk ekziston atje dhe po
ashtu edhe mishi i derrit nuk përdoret për t'u ngrënë. Ata mund të
quhen 99 për qind vegjetarianë, sepse mishin e dh*** të egra e hanë
me pakicë, vetëm në dimër. Nuk hanë qen, mace, pula apo bretkosa.
Veçan, dr. Hofman vërejti që banorët hanin shumë frutin e kajsisë dhe
tulin e bërthamës së kajsisë; biles dhe aq yndyrë sa përdorin e
nxjerrin nga tuli i bërthamave të kajsive. Shkrimi për hundëzakët po
mbyllet me të fshehtat e jetëgjatësisë së tyre, që janë përmbledhur
si më poshtë nga dr. Hofman, i cili e vizitoi dy herë Hundëzën. Sipas
Hofman, hundëzakët janë të shëndetshëm dhe të shplodhur. Jetojnë në
një klimë të mirë, ku mbizotëron ajri i pastër. Hundëza është një
vend me tokë pjellore në thellësi. Këta banorë kryejnë ushtrime
fizike ditore, duke iu ngjitur dhe zbritur taracave. Po sipas Hofman,
ata bëjnë gjum të plotë dhe në qetësi absolute për tërë natën. Prirja
e këtyre banorëve është të pijnë ujin që rrjedh nga akullnajat.
Preferojnë çajin me rrëshirë shkëmbi që e quajnë shëllir-jete.
Hundëzakët nuk kanë shqetësime dhe ushqehen me vitamina dhe minerale
frutash, drithëra të pasitur, zarzavate. Ushqehen me asortimente
ushqimore të pasheqerosura, pa dhjamëra dhe yndyrna. Tek ata mungojnë
sëmundjet dhe kryejnë jashtëqitje të trashë, tre herë në ditë. Nuk e
hanë mishin e derrit dhe janë pothuaj jomishngrënës. Nuk e pinë
kafenë.

Rëndësia e studimit të hundëzakëve
Veçan, studimi i Hundëzës dhe hundëzakëve ka rëndësi të madhe për
kulturën shqiptare, sepse, ngaqë ka qenë një vend i izoluar për
mijëra vjet, atje janë ruajtur të gjalla tiparet popullore, gjuhësore
e zakonore pellazge-ilire-arbëreshe-shqiptare.
Venbanimi i pasardhësve të ilirëve në Pakistan
Lugina ku jetojnë sot quhet Hundëza (Hundë e vogël)
Kjo fushë mbyllet me një hundëz
Rrethohet nga dy male 6000-7500 metra mbi nivelin e detit
Një vend moçalor quhet Balta
Pllaja e Hundëzës është 2300-2700 metra mbi nivelin e detit
Vendi ku banonin më pas u quajt Kafiristan (të pafetë)
Sot e quajnë Nuristan
Vendbanimi i tyre është aty ku takohen Afganistani, Pakistani, Kina,
Taxhikistani, në pjesën e Pakistanit
Dialekti i tyre quhet Burrusheski (gjuhë e burrave), dhe e pashkruar
Reaguan ndaj futjes së fesë myslimane
Pijnë verë të përzierë me ujë, si paraardhësit e tyre

Karakteristika të tjera gjasore
Lart në male një fis i madh, që quhet KALASH
Perënditë e Kalashëve kryesohen nga perëndia Di-Zau (Diell-Zeus)
Kalashët skalisin në portat e tyre, që shpreh origjinën e tyre të
lashtë ilire, dy brirë dhije
Edhe Skënderbeu dy brirë dhije kishte në përkrenare
Një lule të egër me ngjyrë të verdhë e quajnë BISHA

Karakteristika të hundëzakëve
******************
Gjithsej 50 mijë është numri i tyre
Janë të gjatë
Të bardhë
Me mollëza të kuqe
Shumica e tyre kanë sy blu, të gjelbër ose bojë hiri
Me flokë gështenjë, që kalojn nga e verdha e misrit tek e zeza e
korbit
Jetojnë shumë vjet
Studimi historik
****************
Aristidh Kola në librin e tij "Arvanitasit"
Fisi heleno-pellazg u shpëtua midis shekujsh dhe mijëvjeçarësh, falë
mundësisë së pafundme të rezervave që pozicioni gjeografik dhe
morfologjia e terrenit i siguroi. Domethënë, burimi i madh i popullit
tonë ndodhej në malet shkëmbore të Epirit dhe të Shqipërisë së sotme
dhe prej andej, si lumenj grupesh popullore, kohë pas kohe zbriste
për në Greqi, Itali dhe Azi të Vogël. Në këto vende si rezultat i
kishteve pakrahasimisht më të mira, zhvillohej qytetërimi i saj dhe u
ndryshua nga njëri vend në tjetrin sipas kushteve ekzistuese. Në çdo
rast që popullsia në vendet e reja dobësohej për çdolloj arsye,
kishim zbritje dinamike grupore nga origjina. Zbritja e fundit është
ajo e arbëreshëve të shekullit të XIV. Tjetër nuk do të ketë.
Fatkeqësisht historia na përgënjeshtroi dhe dëshmoi për vërtetësinë e
teorisë sime pellazge…. Aleksandëri i Madh, ilir nga nëna e tij, i
kishte fuqizuar legjionët e tij me ushtarë të zgjedhur ilirë. Po nga
kjo periudhë veçojmë se, pas vrasjes së Klitit nga Aleksandri i Madh,
rreth 6 mijë ushtarë ilirë e veçuan pozicionin e tij nga ky i fundit
dhe u endën nëpër Braktane, derisa u përqëndruan në Kafiristanin e
sotëm, midis Pakistanit dhe Afganistanit…. Aleksandri i Madh kishte
gjak ilir në venat e tij, ashpërsia e tij ilirike nuk mund të
krahasohet me atë të Periandrit, dhe as me të gjithë mitet të
varianteve të Ali Pashë Tepelenës. Ilirët nuk e gjetën asnjëherë
rrugën që të çon në bashkim, megjithëse përpjekjet për të krijuar një
konfederatë ishin të shumta. Por, pas luftës së Peloponezit dhe
hipjes së maqedonëve, ata luajtën një rol të rëndësishëm, megjithëse
në Greqinë Jugore ashtu dhe atje nuk ishte e lehtë njohja e
Aleksandrit të Madh, të cilit iu desh të jepte beteja të ashpra për
të treguar vlerat e tij. Një nga armët më të forta të Filipit, aq dhe
të Aleksandrit, nuk ishte dhe aq formacioni, rreshtimi i ushtrisë
maqedonase sesa ari i Pangjeut. Pas Aleksandrit dhe pasardhësve kemi
Pirron, i cili tregohet një nga prijësit më të aftë dhe më aktivë, që
përpiqet që, me hir apo me pahir, të bashkojë ilirët.