kujtime Dritero Agolli

Kujtimet


Shkrimtari i njohur mbush sot 78 vjeç. Në këtë ditë kur kujtimet
nxiten edhe pa dashur, në intervistën e mëposhtme tenton të tregojë
rrugëtimin që quhet jetë. Vështirësitë, gëzimet, përjetime e pengje të
shumta.




"Tregojnë
se linda afër mëngjesit të martën më 13 tetor të vitit që zura në gojë
pak më lart (1931, shënim i redaksisë). Po të kisha qenë i biri i
ndonjë tregtari të pasur të Korçës, lindja ime do të ishte shënuar në
faqet e ndonjë gazete të qytetit...". Janë pak rreshta kujtimesh të
kohës kur Dritëro Agolli erdhi në jetë. Këto janë kohët e fëmijërisë së
tij. Sot feston përvjetorin e 78-të. Sot, veçse shkrimtar, është edhe
gjysh (Drisarta nëntëvjeçare dhe Emili gjashtëvjeçar janë pjesë e
bisedave të tij). Ulur pas tryezës së madhe të rrumbullakët, me duart
që herë i dridhen, me vështrimin që shkon tutje fshehur pas syzeve,
përpiqet të rrëfejë vetveten. "Jam një tregimtar i keq për veten",
shprehet teksa thërret kujtimet. Jeta për të ka qenë një rrugëtim me
vështirësitë dhe gëzimet, me dëshirat dhe pengjet. Ka jetuar një
realitet të shkuar dhe një të tanishëm që herë e dëshpëron e herë i jep
shpresë. Ka përjetuar edhe zhgënjime. Në orët e qetësisë, më shumë në
sallonin e pritjes vazhdon të tentojë për hedhjen në fletë të
kujtimeve. Në fund të fundit të thotë edhe të vërteta. Me një zë që
duket si monologim me vetveten i kërkon edhe pak vite jetës që të
përmbushë dëshirën. Të paktën t‘i lejë të shkruara. Ngurron tek flitet
për botim. ‘Është e vështirë. Gjithnjë ka njerëz që fyhen. Më mirë të
mos jesh gjallë e të mos i dëgjosh çfarë thonë më pas", shprehet ai.
Por ndonëse dora ia vështirëson misionin, sapo dita të përmbyllet me
urime jetëgjatësie, do të ulet sërish. Do të shkruajë librin për
vetveten dhe të tjerët.


Zoti Agolli, çfarë do të thonë 78 vjet jetë?


Një miku im mjek, dr. Pavllo thoshte: të jetosh është heroizëm.
Ndodh që mund të vdesësh edhe në moshën 5, 10 apo 15-vjeçare. Nëse
jeton gjatë do të ecësh përmes sakrificave, gëzimeve, vuajtjeve,
dëshirave të plotësuara apo të paplotësuara, do të shohësh shumë vende
të tjera veç atyre ku ke lindur, do shikosh punë të llojeve të
ndryshme, një që lëron tokën, një që mbjell, një që shkruan, një që
shet, një që blen. Gjithçka që ka jeta. Dikur, 70 vjeç ishte mosha
mesatare e njeriut kurse sot njerëzit janë bërë më jetëgjatë. E
rëndësishme është që njeriu të ketë bërë diçka, të ketë parë një lule,
të ketë lexuar një libër, në fund të fundit të lërë një gjurmë. Vetëm
krim nuk duhet të bëjë. Jeta është edhe e vështirë edhe e gëzuar. Naim
Frashëri thotë: "Unë e dua gjithë jetën se atje gjej të vërtetën". Për
këto fjalë të thëna ai ishte më njerëzori nga të gjithë poetët që njeh
Shqipëria.


Në një përvjetor, të gjithë e kthejmë kokën pas. Si ka qenë jeta juaj?


Jeta ime ka qenë e vështirë dhe e gëzuar. Ka qenë e vështirë
atëherë kur nuk i kuptoja vështirësitë, ose më dukeshin si lojë. Kjo
ndodh kur je fëmijë. I kuptoj në këtë moshë që jam. Unë vij nga një
familje bujqish që kishin një farë pasurie: toka, korije, mullinj që
bluanin. Nuk ishin të fundit e fshatit. Im atë ishte punëtor i madh dhe
në vogëli më pati mësuar edhe mua shumë nga punët e arës. Kam provuar
që në moshën tetëvjeçare të ngrihesha nën cicërimën e zogjve. Kam
provuar të përshkoja 16 kilometra rrugë, rreth 6 orë në ditë për të
shkuar në Bilisht ku bëja shkollën qytetare apo siç i thoshin ndryshe,
unike. Pasi kishe kryer 5 vjet të fillores, duhet të bëje edhe tre vjet
të tjera. Ishte e vështirë të bëje një rrugë kaq të gjatë në pranverë,
verë, dimër. Kam përjetuar edhe luftërat. Më së pari lufta italo-greke
në ‘40, ku njerëzit filluan të ikin nga fshati ynë (Menkulas) që
ndodhet në kufi me Greqinë nga frika e luftës. Pastaj erdhi Lufta
Nacionalçlirimtare. Unë, si i vogël nuk mund të rrija indiferent meqë
gjithë shtëpia ishte me lëvizjen nacionalçlirimtare. Isha një lloj
korrieri i batalionit territorial. Ka pasur shumë çaste të tjera të
vështira, por edhe shumë gëzime.


Cila është frika më e madhe e shkrimtarit kur ikin vitet?


Kur kalojnë vitet, frika më e madhe e shkrimtarit është dembelizmi
dhe indiferentizmi. Këto e vrasin atë, e bëjnë shterpë. Atëherë ai ha
veten e tij, i mërzitet jeta dhe nuk krijon dot. Një nga fatkeqësitë e
shkrimtarëve tanë të gjysmës së parë të shek XX, pak më përpara, por
edhe më pas, ishte mosha e shkurtër e krijimtarisë. Deri në 45-50 vjet
mund të krijonin dhe pastaj nuk krijonin dot. Nuk mundnin që të
shkruanin, sepse nuk e ndiqnin jetën. "Kur humb kurioziteti
shoqëror-politik, vjen vdekja ime", thotë Enrik Hajne, poeti i madh
gjerman. Tani për tani mua nuk më ka humbur shumë kurioziteti, por këto
3-4 vjetët e fundit shoh që më është dobësuar tensioni krijues.
Megjithatë, unë e ndjek zhvillim shoqëror dhe politik tonin. Herë
dëshpërohem, herë shoh ndonjë dritë më optimiste. Shkrimtari duhet të
jetë kurioz dhe një vrojtues i madh. Duhet të dijë edhe sa shkallë ka
deri te dera e tij. Kryesorja në letërsi është të pasqyrohen
marrëdhëniet njerëzore në të gjitha dimensionet që shkenca nuk i rrok
dot. Letërsia duhet të ketë edhe ndikim në shoqëri. Shkrimtari nuk jep
urdhra për të transformuar botën, për ta bërë revolucione. Me veprën e
tij ai nuk sjell dot një regjim tjetër(këtë e bëjnë kontradiktat në
shoqëri dhe politika), por mund të nxisë mendimet te lexuesi i tij.


Keni pengje?


Kam shumë pengje. Kanë të bëjnë me letërsinë apo edhe me jetën
personale. Ka plot raste kur nuk kam bërë ato që kam menduar se mund
t‘i bëja. Rreth 35-40 vjet më parë doja të bëja një libër për
Servantesin. Kur ai u mor peng, nëse Arnaut Memi, një pirat i madh
shqiptar do të ishte treguar zemërkeq, ne nuk do ta kishim sot "Don
Kishotin". Servantesi e përshkruan pak aventurën me Arnaut Memin. Pse
nuk e bëra këtë libër? Sepse e kam treguar. Letërsia është pasion dhe
nuk shkruhet nëse e tregon. Është si teshtima; nuk e mban dot kur të
vjen. Me sa duket unë këtë teshtimë e shpërdorova duke e treguar. E kam
peng që nuk munda të gëzoja bashkë me babanë e nënën ato që arrita. Një
ndër këto pengje ishin edhe kujtimet e mia. Ende nuk po e mbaroj dot
këtë libër, sepse dorën e djathtë e kam pak të ngathët dhe më dridhet.
E kam pak bezdi kur nuk shkruaj vetë dhe lirshëm. Si duket do ta
shkruaj pak më vonë.


Do t‘i botoni sa jeni në jetë?


Është e vështirë. Ka gjithmonë njerëz që fyhen. Duhet të jesh i vdekur e të mos dëgjosh ç‘thonë nëse do të tregosh të vërtetën.


Sa të vërteta keni thënë në kujtimet tuaja?


Nuk kam arritur deri te të vërtetat e vona, por kam arritur të them
disa të vërteta që i kam parë. Me të dëgjuar kam shkruar vetëm si kam
lindur unë, kush ma vuri emrin. Janë histori që m‘i tregonte nëna. Të
gjitha ngjarjet e tjera, ato që kanë ndodhur kur kam qenë koshient nuk
i kam marrë nga të tjerët. Kam shkruar ato që kam parë unë, sepse
ndryshe rrezikon që të të vijnë të shtrembëruara nga të tjerët. Nuk kam
shkruar shumë, por unë jam njeri optimist. Nuk vuaj nga nihilizmi, nga
pesimizmi, apo nga narcizmi. Për veten jam një rrëfyes dhe tregimtar i
keq. Nuk di të fjalosem për veten time. Ndërsa thashethemet ndodh që i
dëgjoj për kuriozitet, sepse më duket sikur ka pak letërsi brenda, pak
trillim e imagjinatë.


Mbi tavolinën tuaj gjendet libri "Një italiane në Tiranë; Intriga,
dashuri dhe spiunazh gjatë rënies së komunizmit" i Serena Luçianit.
Diktatura vazhdon të tregohet nga shqiptarë e të huaj. Si do ta
gjykonit ju atë epokë?


E shkuara do shumë kohë që të gjykohet. Ndryshimet në përgjithësi
janë të një kohe të shkurtër, nuk kanë as 20 vjet që kanë ndodhur.
Duhet kohë që të shoshitet e të dalë një e vërtetë e përafërt. Akoma ne
diskutojmë për Skënderbeun dhe identitetin e tij...


Po tranzicionin që po kalojmë?


Tranzicioni është tepër i vështirë dhe i ndërlikuar. Para shoqërisë
demokratike gjërat dukeshin më të qarta, sepse ishte krijuar një
shabllon. Tani kemi një shoqëri me mendime të ndryshme, të kundërta,
ekstreme, përparimtare, revolucionare, gjysmë të majta e gjysmë të
djathta, kemi një shoqëri me vështirësi ekonomike. Shkrimtari që i
përjeton mund të kapë esencën e të nxjerrë një libër të rrallë. Por
shkrimtarët tanë duhet të heqin dorë nga kopjimi i modeleve, nga të
qenit modern përmes modeleve të diktuara. Kjo moderne duhet nxjerrë nga
vetë lënda që ke.


Shihni një të ardhme për letërsinë bashkëkohore?


Jam optimist. Po kështu ka qenë edhe letërsia pas Çlirimit. Kur ne
filluam s‘na përfillte njeri. Ndonëse për ne ishte më e lehtë sepse
deri në fund të viteve ‘50 nuk kishte letërsi të vërtetë, por kryesisht
shkruheshin ode, tashmë janë vënë bazat e një kulture letrare që brezat
e tanishëm duhet ta kalojnë. Sigurisht që duhet kohë t‘i imponohesh
lexuesit, por ka zëra në poezi dhe në prozë që do të ecin. Duhet vetëm
të punojnë me thelbin e shoqërisë tonë.


I ruani dorëshkrimet e librave që keni shkruar ndër vite?


Një pjesë i ruaj e një pjesë jo. Ndonjëherë kanë humbur për mungesë
të vendit, por edhe për mungesë kujdesi. Janë kryesisht dorëshkrime të
pambaruara. Ka edhe shënime të vogla. Gjen mes tyre edhe copëza letrash
ku kam shënuar deri edhe ngjarje të treguara nga një gjuetar. I shtrirë
në lëndinë, me çiften në krah, në qiellin e pastër sheh një zog që
ndiqej nga një shqiponjë. Ndërsa mundohej t‘i shpëtonte shqiponjës,
papritur zogu kishte rënë në gjoksin e tij. Gjuetari ndien që zemra i
rrihte fort. Gjuetari, tashmë në moshë kishte qeshur me veten kur
kishte menduar se ky zog kishte dashur të gjente shpëtimin te një njeri
që është më i tmerrshëm se shqiponja. E kam shënuar në një copë letre
të vogël këtë histori. Janë metafora shumë të bukura që ndonjëherë nuk
i gjen dot shkrimtari.


E keni kritikuar Dritëroin shkrimtar?


Ka ndodhur disa herë.


Ku është i prirur interesi juaj si lexues?


Këto dy vjet nuk para lexoj se më janë dobësuar sytë, por janë
kryesisht libra me kujtime, libra të dhuruar ose histori të lashta.


Më thatë se në studion tuaj ka libra të nisur e të papërfunduar. Çfarë po shkruani?


Kam një libër me poezi të cilat janë shkruar në një hark 10-vjeçar,
nga viti 1992 e në vazhdim. Ishin të hedhura nëpër copa letrash, i kam
rregulluar dhe i kompjuterizova. Titullohet "Prit edhe pak" dhe është
gati për botim. Kam dy blloqe të trashë me aforizma. Shkruaj gjithnjë
të tilla. Dua të bëj edhe një fjalor me mbiemrat shqiptarë. Ka disa
gjëra që duhet t‘i përfundoj.


Gruaja e një shkrimtari


I kanë quajtur edhe muza. Jeta e një gruaje krah një shkrimtari
është një histori më vete. Në ç‘pozita qëndron gruaja dhe letërsia?
Dritëro Agolli e ka të sinqertë përgjigjen: "Ka gjëra më të mëdha se
letërsia. Për mua është Sadija. Ka qenë njeriu më i dashur imi, njeriu
që më ka ndjekur gjithnjë. Më e dashur edhe se një libër. Gënjejnë
shkrimtarët që thonë se libri është më i dashur se gruaja. Duhet të
përgjigjen sidomos kur forcat të lënë, kur sëmuren, kur ta shohin gojën
e tyre që shkon mënjanë..."

Oliverta Lila

G. Shqip