Emigracioni, kushtet ekonomike, ndryshimi i rregullave tė jetės nga e drejta fisnore nė atė individuale kanė ndikuar dhe nė cermoninė martesore, dasmėn
Dikur nusja kur shkonte tek shtėpia e burrit lyente gishtat nė mjalt dhe prekte pragun e derės, por kjo tablo ėshtė harruar, pėrsėritet vetėm sa herė shfaqet filmi Pėrrallė nga e kaluara. Llokumet janė zėvedėsuar me konfetat, palėt e krushqėve me njė dasėm shpesh tė pėrbashkėt. Vetėm napoloni dhe shqeqeri me oriz hidhen njėsoj.
Ndėrsa sot dasmat bėhen nga mė tė ndryshme, sipas traditės sė vendit ku ēifti ka kaluar pjesėn mė tė mirė tė jetės, tė ndikuara nga emigracioni, ekonomia e familjeve dhe koncepti i fisit, ka kaluar nė atė tė individit.
Dasėm amerikane
Ana me Ervinin ishin studentė nė Amerikė, por dasmėn e bėnė nė Shqipėri. Nė njė lokal tė hapur, kur ēdo tė ftuari i ishte caktuar vendi i vet nė tryezė dhe nė nė tavolinė para gotės sė ujit ka emrin e vet tė shkruar. Muzika mė e fundit xhaz dhe ritmike, ku nė kulmin e dasmės nusja ftoi gjithė djemtė beqarė dhe hoqi kolanin e zhartierit, me njė kėrcim ekstravagant. Ndėrsa dhėndėrrin e lyen nė tortė derisa shokėt e hodhėn nė pishinė.
Dasma nė kishė
Ndėrkohė janė bėrė mė se tė zakonshme dasmat nė kishė. Kisha zbukurohet qė nė mėngjes me tufa me trėndafila dhe tyl tė bardhė nė bedena, nė tokė hidhen petale trėndafili. Nusja shoqrohet nga tre, katėr shoqet e saj mė tė ngushta tė cilat i vijnė nga pas me tufat me lule. Nė fund nė ēdo dasėm nusja hedh nė ajėr tufėn me lule, kush e kap ka rradhėn pėr tu martuar. Nė dasmėn e Anės e priti tufėn kushurira e saj, qė kishte 5 dasma rresht qė priste tufėn. Ėshtė me e gjata, basketbolliste, kėshtu qė ajo i ka tė gjitha shanset pėr tė pritur tufėn, megjithėse ėshtė ende vetėm 22-vjeēe dhe e sheh larg martesėn, thotė shoqia e Anės. Tashmė emrin e kandidatit e ke tatuazh nė lėkurė, nė byrzylyk, nė kordele mėndafshi, apo nė faqen e ditarit,
Nga dasmat 1 javore, tek ato me 50 vetė
Deri nė fillim tė viteve 90 dasma shqiptare zgjaste njė javė rresht dhe tė ftuar ishin mbi 100 vetė. Harxhe tė mėdha pėr familjen, por qė i merrnin mbrapsht pasi tė ftuarit nuk bėnin dhurata, por hidhnin lekė nė tabaka, zakon i stisur gjatė sistemit komunist, ardhur prej varfėrisė, por qė ka mbetur dhe sot. Sot janė tė rralla dasmat e tilla tė mėdha. Mė e zakonshmja ėshtė ajo e tipit kur nusja dhe dhėndėri ftojnė vetėm hallat, tezet dhe shoqėrinė rreth 50, 70 veta. Shtrohet njė banket i vogėl; gjatė tė cilit nusja ndėrron dy dhe tre fustane, pasi sigurisht ėshtė dita e saj. Nė dasmat e sotme nusja kėrcen sa mundet, ndėrsa duhet tė nusėronte gjithė turp, e nuk guxonte as tė buzėqeshte. "Dasma vazhdoi tri ditė e tri net. Dasmorėt hėngrėn e pinė dhe pėr njė javė nuk u doli pija". Kėshtu pėrshkruhen dasmat e familjeve shqiptare, tė cilat fillonin qė tė hėnėn nė mėngjes dhe pėrfundonin tė hėnėn tjetėr. Pėr njė javė njerėzit hanin, pinin dhe kėndonin pėr fatin e dy tė rinjve qė martoheshin. Ndėrsa sot ndodh e kundėrta. Mund tė tė lajmėrojnė se marton nipin para dy ditėve tė dasmės dhe vetėm tė dielėn tė jesh i pranishėm nė koktejlin e thjeshtė, qė do tė organizohet mė kėtė rast.
"Nuk e pėrballojmė dot njė dasmė. Deri tani kemi harxhuar 4 milionė lekė vetėm pėr rrobat e nuses dhe tė dhėndrit, pa llogaritur kėtu edhe lekėt qė kemi shpenzuar pėr lokalin qė e kemi marrė me qira dhe harxhet pėr ushqimet"- tregon Moza, njė grua e cila ka dasmėn e djalit sė shpejti.
Dasma shqiptare sot
Lokali ka ngjyra jo shumė tė ndezura, ku nė sfond dėgjohet njė muzikė e lehtė. Kujt i pėlqen tė kėrcėjė, mund tė ngrihet, ndėrsa ata qė e kanė mendjen vetėm tek e ngrėna, vendosen para tryezės dhe i gjejnė fundin pjatės qė kanė pėrpara. Nusja dhe dhėndri presin tortėn, pasi kanė kėrcyer vallen e njohur tė ēiftit, e cila ka nota tė njė vallėzimi modern. Qė ēifti tė jetė i lumtur, tė gjithė tė kryejnė detyrimin e tė qenit tė pranishėm - kjo ėshtė dasma shqiptare mbas shthurjes sė saj shekullore. Po, shqiptart nuk mund tė largohen nga e burkura dhe kujtimet, kėshtu qė njė pjesė e rėndėsishme e ceremonisė janė fotot nė natyrė mes luleve. Nė Tiranė ēdo tė djelė rruga gumėzhin nga boriet e makinave tė nuseve qė shkojnė drejt Parkut Botanik pėr tė bėrė foto, ndėrsa nė vendet bregdetare, ato bėhen buzė detit.
Tradita ka mbetur vetėm te vallet
Asaj qė ndoshta dasmorėt shqiptarė nuk i kanė shpėtuar dot, janė vallet e traditės. Edhe ēifti nuk shkon nė dhomėn e gjumit, nėse nuk ka kryer ritin e valles sė nuses dhe dhėndrit. Shoqėrimi i ēiftit qė kėrcen nė shoqėrinė e prindėrve ėshtė e vetmja traditė, e cila ka shpėtuar e paprekur. Edhe pse lokali ku dasmat organizohen janė tė vogla, ēifti, domosdoshmėrisht, duhet tė kėrcejė hipur mbi njė tryezė, ku do tė digjet edhe shamia e beqarisė. Sipas traditės, nė vallen e nuses merrnin pjesė edhe tė afėrm tė tjerė, tė cilėt tashmė duken rrallė e mė rrallė nė kėtė valle. Kjo pėr faktin, se nusja dhe dhėndri lodhen.
Legjendė gjakovare
Si u pėrleshėn krushqit dhe nuset
Nė Dushkajė tė Gjakovės dasmat janė bėrė madhėshtore deri nė marrėzi. Njė legjendė ekziston nga kėto anė. Ku janė Varret e Krushqve, nė njė mal tė Dushkajės, nė mes tė fshatrave: Gergoc, Maznik, e Kralan, janė takuar nė rrugė dy krushqi, nga dy dasma dhe janė vra deri nė njė. Kur nuk ka mbetur asnjė i gjallė, edhe nuset zbritėn nga qerret dhe dolėn nė dyluftim me njėra tjetrėn dhe sot ėshtė vendi i asaj gjakderdhjeje. E gjithė kjo pėr ēfarė? : Vetėm mos tia lėshojnė udhėn njėri-tjetrit, dy krushqitė, me pretekst, se udha e krushqeve, nuk thyhet...sepse rrugėt ishin tė ngushta vetėm, vetėm njė kahėshe. E sot, nė ato treva, kur bėhet dasma, kur takohen dy krushqi nė rrugė, njėra krushqi ndalet, ia heqin zinxhirėt e qerreve tė kuajve, i lėshojnė pėrtokė, derisa kalon kolona e krushqėve tė tjerė, derisa tė ndėrrohen nė rrugė, shkėmbejnė cigare, pijnė nė kėmbė, pėrshėndeten dhe ia urojnė njėri-tjetrit martesat dhe vazhdojne udhėn.
Dasma ku kėrcet pushka
Deri nė vitet 40 nuk kishte dasėm ku tė mos kėrciste pushka pėr qejf. Mė pas nė vitet e sistemit komunist pėr dasmat me armė as qė bėhej fjalė, ndėrsa pas vitit 97 ato u rishfaqėn pėrsėri dhe sot tek tuk kėrcet ndonjė krismė nė ndonjė damė fshati tė humbur. Dikur poeti Din Mehmeti kujton kam parė dasma madhėshtore, sa mund tė qėndrojė gjithė natėn me sytė kokėrr, sa sikur tė vijonin ashtu, nuk e dij si kishte pėr tė pėrfunduar dasma...Nga krismat thuase deri nė qiell tė muzikės nė valle duet, e nė grupe, nga madhėshtia e aktorėve popullorė e sa nga krismat e armėve, nė atė dasėm poeti u inspirua aq shumė, sa dhe shkroi poemėn "Krismė ėshtė emri im"...
Rite
Paja e nuses
Njė institut i rėndėsishėm i sė drejtės zakonore familjare, i njohur qė nga kohėt mė tė lashtė ka qenė paja e nuses. Nė fshatrat shqiptare ku sundonte varfėria, paja ishte e kufizuar kryesisht me punime dore prej l*** (ēorape e veshmbathje tjetėr) qė merrte me vete nusja. Sipas librit E drejta zakonore e Labėrisė paja pėrbėhej nga sendet vetjake tė nuses, prandaj ato ishin pasuri vetjake e saj. Nė Shqipėrinė e Veriut, paja e nusės pėrfshinte edhe prikėn. Nė Labėri paja pėrgatitej nga shtėpia e burrit. Babai i dhėndrit sė bashku me babanė e nuses shkonin nė pazar dhe i blinin rrobat e nuses qė nga kėpucėt (zakonisht 2-3 palė) e deri tek shamia e kokės. Kjo normė e pashkruar e sė drejtės zakonore ka vepruar kudo nė Shqipėri e nė Kosovė. Ndėrsa sot mjaft qė tė kesh lekė dhe nusja blen gjithēka ēfarė do vetė.
Harxhet e ceremonisė
Konfeta, nė varėsi tė luleve, bomboneve me bajame tė paketuara, stringlave: 900 lekė tė reja
Kollona me lule pėr mjediset e jashtme e tė brendshme ku bėhet ceremonia martesore, kurora lulesh, tufa tė ndryshme, tė gjitha tė bėra vetė, jepen me qira
Buqeta e nuses shkon 1500 lekė
Fustani i nuses kushton 50 000 lekė (me qira)
Fustanet e shoqėrueseseve jo mė shumė se 20 000
Ritet e mira tė martesės, qė i kemi humbur
Shumė kohė mė parė nė dasmat shqiptare nė vend tė parave jepeshin dhurata. Tek-tuk ka rikthim tė kėsaj tradite edhe nė ndonjė dasmė shqiptare qytetare. Por, nė mė tė shumtat e rasteve doroviten para. Ndėrkohė, qė tradita tė tjera negative janė nė rikthim, janė harruar fare tradita tė mira si ajo e sponsorizimit tė pajės. Ja ēfarė shpjegon rreth kėtyre ndryshimeve nė ritet e dasmave, sociologu Zyhdi Dervishi: Gjatė dhjetėvjeēarit tė fundit ka patur shumė ndryshime nė ritin e dasmės, fejesės dhe martesės. Kjo shpesh ka ndodhur pėr arsye tė difuzimit kulturor nga vendet fqinje. Pėr shembull ėshtė shtuar pėrdorimi i pijeve tė tjera qė pak pėrdoreshin nė dasmat tradicionale ku dominonte rakia. Tani pėrdoret shumė vera dhe birra. Kėto prirje kanė lidhje me emigracionin. Pėr shembull nė dasmat e tė emigruarve nė Itali shpesh shokėt e dhėndrit qėllojnė njėri-tjetrin me tortė, por sidomos dhėndrin. Kjo si shenjė e jetės sė lumtur, por me ndikim nga kultura italiane. Nga ana tjetėr ėshtė thyer zakoni pėr mosvajtjen e dhėndrit vetė pėr tė marrė nusen (prej kohėsh) dhe tani dhėndri shkon ta marrė nusen madje si shofer. Kėto janė disa shembuj periferikė tė ndryshimeve qė kanė ndodhur nė ritet e dasmave. Simbolike sesa tė detyrosh nė njė farė mėnyre tė ftuarit e tu tė dorovisin para, edhe kur janė tė varfėr. Komercializimi i dasmave ėshtė bėrė njė gjė vulgare. Njė rit tjetėr interesant, por edhe human i traditės shqiptare ėshtė ai i sponsorizimit siē do tė shpreheshim sot, i pajės sė nuses sė varfėr nga familjet e pasura. Ka qenė njė traditė e Shqipėrisė sė Mesme, e cila pėr fat tė keq, ėshtė zhdukur thuajse krejtėsisht. Sigurisht ideja klasike e pajės nuk mund tė aplikohet mė, por nė vend tė saj sponsorizimi mund tė ishte pėr diēka tjetėr tė dobishme pėr ēiftin e tė sapomartuarve.
Pergatiti: DENISA XHOGA
