Mr. Asllan Krasniqi :
KLINA ME RRETHINĖ NĖ VALĖT E HISTORISĖ
SADIK RAMA DHE UKĖ SADIKU
Gjurgjevikasit u dogjen dhe u poqen disa herė, por mbijetuan e dolen mė tė fortė. Ata dikur dinin pak shkrim e kėndim, por pėr urti e shkollė e kishin besen dhe oden.
Nga ky mjedis revolucionar e patriotik doli edhe Sadik Rama, ashtu si shumė luftetarė tė Lidhjės Shqiptare tė Prizrenit. Gjurgjeviku dha shumė trima. Sadik Ramen, Zeqir e Rexhė Isufin, Metė Ymerin, Bali Fazlinė, Ukė e Shaban Sadikun, profesorin e luftetarn Ymer Berisha, Smajl Hajdarin, Hali Sadrinė, Nezir Balinė etj. Sadik Rama ishte nga tė parėt qė mori pjesė nė Kuvendin e Madh tė Pejės nė janar tė vitit 1899, kryesuar nga patrioti i shquar Haxhi Zeka. Sadiku nė kėtė kuvend foli pėr zgjėrimin e luftės kundėr Perandorisė Osmanedhe pėr shpalljen e pavarėsisė sė Shqipėrisė. Ai u njoh me atdhetarėt siē ishin Haxhi Zeka, Hasan Prishtina, Bajram Curri, Isa Boletini etj., me tė cilėt edhe ishte vėlazėruar. Mė vonė u njoh edhe me luftetarin e madh Azem Bejta dhe me te mbeti bashkėluftetar dhe i afėrt gjithė jeten.
Sadik Rama ishte pjesmarrės aktiv nė luftė kunder pushtuesėve osmanė gjatė viteve 1903-1906 dhe 1908-1912, kur dhe qe plagosur rėndė.
Mė 1903 shqiptarėt u ngriten nė kryengritje kundėr reformave osmane, tė cilat ngarkonin tatimin ndaj shqiptarėve dhe vėshtirėsonin gjendjen e tyre nėn pushtim. Pėr kėtė arsye, nė shkurt tė vitit 1903, mbahet njė tubim i shqiptarėve afėr manastirit tė Deviēit, ndėrsa nė muajin mars mbahet njė tubim tjetėr i madh te Ura e Llukės. Nė kėto tubime Sadik Rama ishte gjithėnjė aktiv me njerėzit e tij. Tek Ura e Llukės merrnin pjesė edhe Tahir Sadiku dhe Tafil Uka nga Kijeva. Kėtu u kundershtuan reformat osmane nė luftė pėr mbrojtjen e interesave jetėsore kombtare dhe mė 1902-1904 e mė tutje kėto kundėrshtime u rriten nė kryengritje shqiptare, tė cilat kishin karakter tė plotė politik e nacional, tė drejtuara kundėr pushtetit osman dhe synimeve tė shteteve tė mėdha, si dhe tė atyre ballkanike ndaj tėrėsisė teritoriale shqiptare.
Nė fund tė vitit 1910 Turqia i kėrcnonte kryengritėsit pėr dorėzim. Nė kėtė kohė nė Mal tė Zi kishin emigruar 50 krerė shqiptarė, nė mesin e tė cilėve gjėndeshin edhe Isa Boletini, Sadik Rama etj. Me gjithė shpalljen e amnistisė, ata nuk pranuan tė kėtheheshin.
Nė fillim tė muajit shkurt 1912 konsuli i Prishtinės Milojeviq vuri kontakte edhe me Sadik Ramen e Ramadan Shabanin . Sipas udhėzimeve tė ministrit tė jashtėm Millanoviq, Milojeviqi i njohtonte ata se qeveria serbe do tė ishte e gatshme tė plotėsonte kėrkesat e tyre pėr armė, municion e tė holla por me kusht qė ne tė ardhmen tė vepronin vetėm sipas instrukcioneve tė konsulit tė Prishtinės. Si kusht i parė dhe themelor pėr marrjen e ndihmės ishte heqja dorė nga ēdo synim pėr autonominė administrative.
Gjatė pregatitjės sė kryengritjės u paraqit problem serioz sigurimi i armėve dhe i municionit, prandaj shqiptarėt pėr kėtė u shtėrnguan tė drejtohen nga Mali i Zi e Serbia. Kėtė qėllim e kishte edhe udhėtimi i Sadik Ramės, Bali Fazlisė e Metė Ymerit pėr nė Beograd. Nė fund tė muajit prill 1912 kur Sadik Rama, Qerim Begolli i Pejės dhe disa krerė tė tjerė ishin mbledhur nė shtėpinė e Xhemajl Agushit nė Prishtinė pėr tė pleqnuar ēėshtjen rreth kryengritjės, konsuli serb Milojeviq vazhdonte orvatjet pėr shtyerjen e fillimit tė kryengritjės. Ai pati disa takime edhe me Sadik Ramen tė cilit i dha disa pushkė, por vetėm atėherė kur ky i dha fjalen se do tė fillonte luften nė anen e Llapushės nė marrėveshje me te. Kėtu qendron shkaku qe u shkoi nė ndihmė kryengritėsve nė Istog me pak vonesė nė maj tė vitit 1912. Megjithate, qėllimi i kryengritėsve ishte tė siguroheshin armėt pėr tu hedhur pastaj nė kryengritje, ndėrsa grumbullimi i tyre u bė nė Istog. Mu pėr kėtė nga Peja pėr nė Istog u nis njė taborr nizamėsh me dy topa dhe njė repart xhandarėsh, por kryengritėsve, edhepse me pak vonesė, u erdhen nė ndihmė 500 burra nga Llapusha, luftetarė tė Sadik Ramės, tė udhėhequr nga mixha i tij, Bali Fazlija. Pas njė lufte 24 orėshe ushtria turke pėsoi disfatė tė plotė dhe nuk guxoi tė vazhdonte aksioni derisa nuk erdhen pėrforcime tė reja nga Ferizaji. Rreth Istogut vazhduan luftėra tė rrepta deri nė muzgun e 11 majit 1912, kur fshati me predha topash u rrėnua tėrėsisht. Forcat kryengritėse u tėrhoqen nė mal, por nuk e ndėrprenė luften.
Sadik Ramen e gjejmė jo vetėm nė luftėra por edhe npėr kuvende burrash. Nga 17 deri 20 maj 1912 u bėnė besėlidhjet shqiptare tė anės sė Llapushės nė prani tė Hasan Prishtinės. Nė Kuvendin e Junikut (21-25 maj 1912) u dėgjua me vemendje fjala e Sadik Ramės, i cili i udhėhiqte trimat e anės sė vetė dhe tė Rrafshit tė Dukagjinit. Pėr kėtė kėnga popullore kujton :
Po pėvet Hasan Prishtina,
Sadik Rama ku rri me trima?
Sadik Rama i Gjurgjevikut
burr i menēėm i odės s Junikut
shqipe malit, zemer trime
prijės i Rrafshi tė Dukagjinit.
Nė verė tė vitit 1912 e gjithė Kosova ishte pėrfshirė nė kryengritje. Nė to, si gjithėherė, nder tė parėt ishte Sadik Rama. Pas kryengritjes, ai me shokė hyn nė Shkup mė 14 gusht, tė prirė nga Bajram Curri, me flamuj e muzikė, ku u priten si ēlirimtarė.
Edhe gjatė kohės sė luftėrave 1912-1918 luftetari Sadik Rama me shokė vazhdoi luften kundėr pushtuesėve tė rinj.
Sadik Rama nuk mashtrohet
Nė pranverė tė vitit 1919 Sadik Rama kishte krijuar njė rreth tė gjėrė e tė fortė me njerėz tė armatosur.. Pas luftės nė Radishevė edhe Azem e Shotė Galica kaluan nė Llapushė te patrioti Sadik Rama.. Tė dy kėta, si edhe tė afėrmit e Sadik Ramės, Metė Ymeri, Bali Fazlija, e Ramadan Shabani i Kijevės, deri nė maj 1919 vizitonin fshatrat e Llapushės, ku mbanin kuvende burrash dhe pėrgatitnin terenin e mobilizonin njerėzit pėr kryengritjen e madhe tė Llapushės kundėr Serbisė. Qeveria e Beogradit, krahas dhunės, nuk la pa perdorur edhe dredhinė, rrugen e lajkave e tė bisedimeve me Sadik Ramen e tė tjerė. Nė bisedime me Sadik Ramen heren e dytė qenė tė pranishėm edhe Njerėzit e Esad Pashės: Hasan bej Shijaku dhe Et hem Efendiu nga Durrėsi. Pėrpjekje tė tilla bėri edhe njė delegacion qė erdhi pėr kėtė qėllim nga Beogradi me nė krye me Aleksa Zhujoviqin, duke i afruar Sadik Ramės, pos tjerash, edhe 15 mijė napolona, por tė gjitha kėto ai i hodhi poshtė. Me gjith premtimin e gradave, rrogave e shumės sė madhe te tė hollave nga qeveria dhe njerėzit e Beogradit, pėrgjigjėja e Sadik Ramės, Azem Galicės etj, ishte se Kosova ėshtė shqiptare dhe do tė luftojė deri sa tė fitojė lirinė. Kėshtu patrioti Sadik Rama i hodhi poshtė me pėrbuzje prpozimet serbe dhe e ruajti tė paster nė thellėsi tė shpirtit ndjenjen e atdhedashurisė. Nuk kaluan shumė ditė e Sadik Rama me tė tjerė u dhanė urdhėr ēetave tė tyre tua drejtonin pushken serbėve. Nė kėto kryengritje grupin e ēetave tė anės sė Rahovecit e udhėhiqnin Sadik Rama, Ramadan Shabani, Metė Ymeri, Bali Fazlija etj. Populli shkonte pas tyre.
Naten e 5 majit 1919 kryengritėsit rrethuan qendren administrative tė Drenicės, Deviēin dhe tė gėdhirė tė ditės sė 6 majit filluan sulmin. Kryengritja u zgjėrua nė Llapushė, Drenicė e Rrafsh tė Dukagjinit. Patriotet nė kėtė rast kerkonin qė pushtuesit serbė tė tėrhiqeshin dhe i gjithė pushteti tė kalonte nė duar tė forcave kryengritėse. Nga Deviēi, Azem e Shotė Galica u kėthyen nė Gjurgjevik tė vogel ku ishte pėrqendruar edhe forca kryesore kryengritėse me Sadik Ramen. Kėtu forcat e Sadik Ramės u hetuan. Forcat serbe u nisen kinse pėr bisedime me Sadik Ramen, por kishin pėr qėllim ta kapnin e ta internonin. Nė Gjurgjevik tė Vogel Sadik Rama gjendej i rrethuar duke luftuar si dragua. Nė atė ēaste Bali Fazlija e Metė Ymeri ishin njohtuar pėr rrethimin e Sadikut.
Duke parė rrezikun se Sadik Rama mund tė binte nė duat tė serbėve, Baliu u nis me 200 trima dhe ēau rrethimin. Kėtė veprim e pėrshkruan edhe kėnga popullore :
Sadik Rama trim drangue,
Nė Gjurgjevik ka mbetė rrethue
nė Gjurgjevik ka mbetė rrethue
si asllanat tuj luftue
fyt pėr fyt me serbijak
e tanė kulla u la me gjak.
Lufta nė Gjurgjevik tė Vogel ne tė vėrtetė ishte zgjėrim i kryengritjės sė vitit 1919. Kjo kryengritje u zgjėrua sidomos nė Llapushė, prandaj quhet kryengritja e Llapushės. Me tė filluar luften Bali Fazlija ndihmohet menjėherė nga Zef Gjidoda, ktryetar ēete nė Lugun e Drinit..:
Bash si llava tue shkue pas tij
Lugu i Drinit 300 shpi
Zef Gjidoda tue iu pri ... .
Gjatė Lėvizjės Kombtare dhe luftėrave ēlirimtare uniteti ndėrmjet komuniteteve fetare ka qenė gjithėherė nė nivelin mė tė lartė. Nė krahina e Dukagjinit vepronte ēeta luftarake e Pjeter Arangjit, grupet e Gjeli Lugos, Zef Gjidodės dhe vėllait tė tij Pjeter Gjidodės. Poashtu, Isa Boletini kishte tubuar rreth vetės 400 veta (tė gjithė shqiptarė katolikė) kundėr ushtrisė turke dhe tė huajve tė tjerė. Kryengritėsit pėrparuan deri nė Zallē tė Pejės dhe Gjurakoc tė Istogut. Gjatė luftės zmbrapsen edhe fotrcat serbe tė ardhura nga Peja. Armiku pėsoi mjaft humbje. Vetėm gjatė njė sulmi. Forcat kryengritėse lanė 40 armiq tė mbytur nė Drinin e Bardhė. Sadik Rama ishte udhėheqės edhe i anės sė Rahovecit. Ai me kryengritėsit, sė bashku me Azem Galicen, depertoi fitimtar deri nė Rahovec. Ata thyen batalonet serbe qė erdhen nga Prizreni me nė krye kolonelin Kataniq dhe i detyruan tė nderprisnin luften.
Shkrimi ėshtė mjaft i gjatė nė librin e cekur por pėr kėtė herė unė po shkruaj vetėm kaq ndersa shpresoj se do tė vazhdoj me pjesėt tjera ditėve tė ardhėshme.
Si ilustrim kėtu unė po e postoj edhe poezinė time Gjurgjeviku si kala tė cilen ia kam kushtuar fshatit tė Sadik Ramė Gjurgjevikut dhe shumė trimave e heronjėve tė kėtij fshati i cili njėherit ėshtė edhe vendlindja ime.
GJURGJEVIKU SI KALA
Kur kėtij dheu iu sul armiku
pėr tė vrarė e djegė nė zjarr,
gjithėēka nis nga Gjurgjeviku
dhe Sadik Rama nė plis tė bardhė.
Nė gjithė etapat e historisė
ndoq traditen qė ia la i pari -
gjithėmonė ishte nė ballė tė trimėrisė
si zakon qė e ka shqiptari.
Qe nga koh' e osmanlisė
pėr kėtė tokė prore luftoi,
bijtė mė tė mirė vigaj tė lirisė
kėtij vatanit ai ia dhuroi.
Dha Isuf Dushin me 20 anėtarė,
dha shumė burra, gra e fėmijė,
shumė Serbia i pat djegė nė zjarr
qė rrallė ndodh nė histori.
Bijt e tij s'e kursyen gjakun,
atdheut tė vet iu perkushtuan,
bashkė me motren Marie Shllakun-
kurr nga lufta s'u larguan.
Ymer Berisha bėn platformen
pėr ēlirim bashkim kombėtar,
promotor qe i gjithė levizjės
vdiq e shkoi me faqe tė bardhė.
'I ēerek shekulli pas tė atit
Ukė Sadiku me shokė tė vet,
prap ia kėthu pushken armikut
qysh, baba Dikė i la amanet.
Kurdoherė qė thėrret vatani,
kur tė bijt i thėrret Shqipėria,
nder tė parėt me pushkė nė dorė
shkėlqen trimi Halil Sadrija.
Pa iu tremb kurr drita e syrit
e pėr tė mbrojtė truallin e tė parit -
si rrufe qė shkrepė prej qiellit
kėrcet pushka e Smajl Hajdarit.
Kėtu Azem Bejta me shumė shokė
e pas tij shumė trima tjerė,
solemnisht para flamurit
janė betuar tė vdesin me nderė.
Porsi uji qė rrjedh nder gurra
qė nuk shterrė e s'ka tė ndalė,
Gjurgjeviku dha shumė burra -
si Demė Rexhen mendimtar.
Gjithė kėta trima tė Shqipėrisė
porsi yjet n'qiell, do tė shkėlqejnė,
pėr tė gjithė brezat qė do vijnė
udhėrrėfyes pėr ta do tė jenė.
Kėta ranė me nderė n'altar tė lirisė,
me faqe tė bardhė shkuan nė pėrjetėsi,
rruajten nderin e shqiptarisė -
zoti i madh i past shperbly.
Dhe, si kala qė i pershkon shekujt,
nga stuhitė qė s'mund tė shkatrrohet
Gjurgjeviku i fortė si hekur,
ka pse mburret dhe krenohet.
Adem Berisha